ΛΑΥΡΙΟ - Η πόλη όπου ανδρώθηκε η εργατική τάξη

Σύντομη ιστορία της εργατούπολης απ' τις πρώτες απεργίες μέχρι τις μέρες μας

Ξυλοδέτες (μποσκαδόροι) σε στοά μεταλλείου στο Λαύριο

Λαύριο. Πόλη ιστορική. Τα χώματά της ποτίστηκαν με αίμα. Η ανάσα της έσμιξε με τα φουγάρα των εργοστασίων. Τα βουνά της σκάφτηκαν από χέρια εργατών. Το λιμάνι της πατήθηκε απ' τ' άρβυλα των βασανισμένων. Πέρασε τις νύχτες της, μαζί με τις χαροκαμένες μάνες. Τις μέρες της, μέσα στα λαγούμια. Στα σπλάχνα της ακόμη νιώθει τα σκελετωμένα ροζιασμένα χέρια των εργατών, αφουγκράζεται τις καυτές, όλο κόπο, ανάσες τους. Απ' τα ορυχεία της, πια, δε βγαίνει άργυρος ή μόλυβδος, αλλά τα φαντάσματα του παρελθόντος και του μέλλοντος - αυτά που δεν αφήνουν κανένα Σερπιέρι να κοιμηθεί. Λαύριο. Πόλη εργατών. Πόλη εξεγερμένων...

* * *

Στο Λαύριο και γενικότερα στη Λαυρεωτική - Καμάριζα, Κερατέα, Καλύβια - είχαμε την ίδρυση της πρώτης βαριάς βιομηχανίας στο νέο ελληνικό κράτος, που προέκυψε μετά την Επανάσταση του 1821. Στην περιοχή αυτή συγκεντρώθηκε πληθυσμός απ' όλα τα μέρη του πρώτου ελληνικού κράτους για να δουλέψει στα μεταλλεία.

Μαζί με την πρώτη χρηματιστηριακή απάτη στην Ελλάδα, που σχεδίασαν ο Σερπιέρι, ο Συγγρός και η κυβέρνηση, έχουμε και τα πρώτα σκιρτήματα της ταξικής πάλης, τις πρώτες μεγάλες απεργίες. Ολ' αυτά μαζί αποτελούν το κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας μας που ονομάστηκε συμβολικά «Λαυρεωτικά» ή «Λαυριακά».
Μέσ' απ' αυτούς τους αγώνες οι εργάτες του Λαυρίου αποκτούν σιγά - σιγά ταξική συνείδηση, ότι δηλαδή άλλος κόσμος είναι αυτοί που δουλεύουν όλη μέρα στις ανήλιαγες στοές και βγάζουν απ' το χώμα το ασήμι και άλλος κόσμος, άλλη τάξη είναι ο Σερπιέρι, ο Συγγρός και οι μπιστικοί τους.

Πώς γεννήθηκε η σύγχρονη εργατούπολη του Λαυρίου

Το 1864 αξιοποιούνται ξανά τα αρχαία ορυχεία αργύρου, για την εκμετάλλευση μολύβδου. Το 1869 οι κάτοικοι του Λαυρίου είναι 3.000, εκ των οποίων οι 1.500 ανήκουν στην εργατική τάξη. Το 1900 φτάνουν τους 10.864, εκ των οποίων οι 9.000 (!) είναι εργαζόμενοι. Η συγκέντρωση του πληθυσμού προκύπτει από την εξωτερική και εσωτερική μετανάστευση. Ειδικευμένοι εργάτες από Ιταλία και Γαλλία έρχονται στα μεταλλεία του Λαυρίου, μαζί με Ελληνες αγρότες και μικροκαλλιεργητές που γίνονται ανειδίκευτοι προλετάριοι με όνειρο να ξαναγυρίσουν στη γη τους.

Ανοδος μεταλλωρύχου στο φρέαρ «Σερπιέρι» στο Λαύριο

Η ελληνική αστική τάξη είναι κυρίως προσανατολισμένη στο εμπόριο και τη ναυτιλία. Ωστόσο, το ελληνικό αστικό κράτος προσπαθεί να προχωρήσει την εκβιομηχάνισή του με προσέλκυση ξένων και παροικιακών κεφαλαίων. Ειδικά από το 1870 και μετά, η διεθνής κρίση και η ανάδυση εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων συμβάλλουν αποφασιστικά στον προσανατολισμό του κεφαλαίου της διασποράς προς την ελληνική βιομηχανία, έστω και αποσπασματικά.Ενδεικτικά να αναφέρουμε ορισμένους σταθμούς της εξορυκτικής και μεταλλουργικής δραστηριότητας στο Λαύριο:

• 1860: Πρώτες επίσημες εκτιμήσεις του μεταλλειολόγου επιστήμονα Κορδέλλα, για τις ποσότητες σκωριών.
• 1864: Σύσταση εταιρείας Ρου - Σερπιέρι - Παχύ, στη Μασσαλία.
• 1865: Πρώτη εξόρυξη στην Καμάριζα.
• 1873: Σύσταση Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρίου (Συγγρός, Σερπιέρι, Βαλτατζής κ.ο.κ.), με 40 χρόνια ζωής.
• 1875: Ιδρυση Γαλλικής Εταιρείας, με σχεδόν έναν αιώνα ζωής.

Από την πρώτη στιγμή της λειτουργίας των εταιρειών, γίνεται φανερό ότι η ταξική πάλη που ξεκινούσε θα ήταν ανελέητη. Οι ιδιοκτήτες των εταιρειών, για να δημιουργήσουν κλίμα συναίνεσης και να ελέγξουν την εργατική τάξη, υιοθετούν ένα πατερναλιστικό χαρακτήρα που μεταφράζεται σε κατασκευή σπιτιών, στη δημιουργία ενός πρωτόγονου δικτύου περίθαλψης, στη θεμελίωση ναών, για την ιδεολογική χειραγώγηση των εργατών κλπ. Ωστόσο, η ανάγκη να εντατικοποιείται η εργασία, επιβάλλει την παρουσία ακόμη και ιδιωτικού στρατού και φυλάκων. Η ίδρυση Αστυνομικού Τμήματος το 1871 αποτελεί εύλογα μια από τις πρώτες υπηρεσίες που «προσφέρει» το κράτος στη νεαρή πόλη του Λαυρίου.

Χειροδιαλογή μεταλλευμάτων στο μεταλλοπλύσιο της Γαλλικής Εταιρείας CFML στον Κυπριανό του Λαυρίου

Τι συμβαίνει, όμως, στα ορυχεία του Λαυρίου; Οι συνθήκες, που επικρατούν, μπορούν να συγκριθούν μόνο με τους σκλάβους των αρχαίων δουλοκτητικών κοινωνιών. Ο χρόνος εργασίας φτάνει τις 12 ώρες, με νυχτερινή εργασία στις καμίνους και φτωχή διατροφή. Η βαριά δουλειά προκαλεί θανατηφόρα ατυχήματα και μολυβδίαση, η οποία θερίζει. Το 1896, ο μέσος όρος ζωής στα ορυχεία φτάνει τα 21,5 χρόνια και το 1906 τα 18,5 χρόνια.

Ενα σκάνδαλο που θυμίζει πολλά

Σε αυτό το σημείο αξίζει να κάνουμε μια σύντομη μνεία σε μια απ' τις μεγαλύτερες χρηματιστηριακές απάτες στη χώρα μας, που σχετίζεται άμεσα με τα μεταλλεία του Λαυρίου. Ηταν το 1873, πριν ακόμη την ίδρυση του Χρηματιστηρίου.
Στις 8 Μαρτίου 1873 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως η σύσταση της εταιρείας Μεταλλουργεία Λαυρίου, υπό τον μεγαλοεπιχειρηματία απ' την Κωνσταντινούπολη Ανδρ. Συγγρό και 50.000 μετοχές - από σύνολο 100.000 - διατέθηκαν στο κοινό έναντι 50 δραχμών. Εργαζόμενοι και φτωχοί άνθρωποι απ' όλη τη χώρα πουλούν κτήματα, δίνουν τα τελευταία τους χρήματα, προκειμένου να πάρουν ένα απ' τα «μαγικά χαρτάκια» που πίστευαν ότι θα τους δώσουν πλούτο και χρήμα, μιας και νόμιζαν ότι θα έχουν μερίδιο στην εκμετάλλευση της πλούσιας λαυρεωτικής γης. Σύντομα, η τιμή πώλησης φτάνει τις 200 δραχμές, δηλαδή 400% (!) πάνω απ' την αρχική τιμή.

Μεταλλωρύχοι στην είσοδο μεταλλευτικής στοάς στην Πλάκα Λαυρίου το 1898

Το «κραχ» δεν άργησε να έρθει. Το Νοέμβρη του 1873, η τιμή πέφτει κάτω απ' τις 50 δραχμές - και πλέον το «μαγικό χαρτάκι» ήταν άχρηστο. Οι ιδρυτές της εταιρείας (Συγγρός κλπ.) πούλησαν τις μετοχές τους, στην ανώτερη δυνατή αξία, έχοντας τεράστια κέρδη! Τον μεθεπόμενο χρόνο - 1875 - ιδρύεται η Γαλλική Εταιρεία, που θα εκμεταλλεύεται τα μεταλλεία του Λαυρίου για περισσότερο από έναν αιώνα...

Η πρώτη περίοδος: Μέχρι το 1918

Στην πρώτη αυτή περίοδο, από το 1860 μέχρι και την ίδρυση του ΣΕΚΕ και της ΓΣΕΕ, στα 1918, έχουμε την ίδρυση των πρώτων επαγγελματικών σωματείων, που δεν έχουν ακόμη καθαρή κατεύθυνση, ούτε αναπτυγμένη ταξική αλληλεγγύη, ούτε, πολύ περισσότερο, σαφή ταξικό χαρακτήρα. Ωστόσο, αποτελούσαν ένα πολύ σοβαρό βήμα στην οργάνωση της εργατικής τάξης. Με την εμφάνιση, λοιπόν, αυτών των σωματείων και τη δράση τους έχουμε τις πρώτες απεργίες. Στην ουσία, οι πρώτες αυτές εργατικές οργανώσεις παρέμειναν μέχρι το 1910 περίπου φιλανθρωπικά και αλληλοβοηθητικά σωματεία, που αποδίδουν πρωταρχική σημασία στην ευημερία των μελών τους και στη δημιουργία αλληλοβοηθητικών ταμείων.

Οι μεταλλωρύχοι του Λαυρίου παίζουν έναν όλο και σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη συνολικά του εργατικού κινήματος της χώρας. Το 1873, το Νοέμβρη, έχουμε τα πρώτα σκιρτήματα της εργατικής τάξης του Λαυρίου. Πραγματοποιείται στάση εργασίας και προχωρούν στην κατάληψη του εργοστασίου. Η κυβέρνηση - όπως ήταν φυσικό - στέλνει στρατό και η Εταιρεία αναζητεί να αντικαταστήσει τους στασιαστές. Το 1883 απεργούν για πρώτη φορά στη Γαλλική Εταιρεία. Αυτές όμως οι πρώτες αντιδράσεις απλά προετοίμαζαν γι' αυτό που θ' ακολουθούσε.

Η εξέγερση του 1896

Εικόνα από τα Αρχαία Μεταλλεία Λαυρίου

Το 1896, στην Καμάριζα, πραγματοποιείται γενικευμένη εξέγερση των εργατών στα ορυχεία. Ειδικά αυτή η απεργία αποτέλεσε σταθμό στην Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος. Θύματα υπήρχαν τόσο απ' τους απεργούς εργάτες, όσο και απ' τους φύλακες της Γαλλικής Εταιρείας του Λαυρίου. Οι φύλακες σκότωσαν τους εργάτες Καραφλιά και Βασιλακόπουλο, με αποτέλεσμα οι οργισμένοι και αγανακτισμένοι εργάτες, μπρος στη θέα των σκοτωμένων συναδέλφων τους, να ορμήξουν στα γραφεία της Εταιρείας, να βάλουν φωτιά, με αποτέλεσμα να εξοντωθούν όλοι οι φύλακες, πλην ενός. Συνολικά είχαν σκοτωθεί τέσσερις απεργοί. Ο δε Σερπιέρι φυγαδεύτηκε και σώθηκε, κυριολεκτικά, την τελευταία στιγμή, μεταμφιεσμένος.Σ' εκείνη την απεργία, περισσότεροι από 1.800 μεταλλεργάτες ανέβηκαν από το μεταλλευτικό φρέαρ - βάθους 182 μέτρων - και, με μια οργάνωση που θα τη ζήλευαν πολλοί, κήρυξαν εκείνη την πρώτη μεγάλη απεργία. Περιγράφει ο παλιός μεταλλεργάτης Γιώργος Βουγιούκας («ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» 23/1/1996): «Κανείς από τ' αφεντικά δεν τους πήρε μυρωδιά. Η απεργία εκδηλώθηκε την Κυριακή το βράδυ - 7 Απριλίου 1896 - στην αλλαγή της βραδινής βάρδιας των 10 και έγινε δημοσίως γνωστή τη Δευτέρα το πρωί».
Η μεγάλη αυτή απεργία διήρκεσε 18 μέρες. Τα κύρια αιτήματα των εργατών το 1896, στα μεταλλωρυχεία της Καμάριζας - ιδιοκτησίας της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων - ήταν η κατάργηση των εργολάβων ως ενδιάμεσων μισθωτών, η πληρωμή των εργατών κατ' ευθείαν απ' την εταιρεία, η αύξηση του μεροκάματου σε 3,5 δραχμές (ήταν 2,5), η δημιουργία νοσοκομείου ή φαρμακείου στην Καμάριζα και η διάθεση σούστας στους εργάτες για τη μεταφορά των τραυματιών στο νοσοκομείο του Θορικού, καθώς μεταφερόμενοι με το κάρο πέθαιναν στη διαδρομή. Εκτός απ' τα παραπάνω, οι εργάτες ζητούσαν απ' την εταιρεία να μένουν σε σπίτια, διότι μέχρι τότε κατοικούσαν σε σπήλαια (!) ή σε αυτοσχέδιες καλύβες.

Το πανό, μπροστά απ' το άγαλμα του Σερπιέρι, καλεί: «Εργάτη, σήκωσε το ανάστημά σου στους σύγχρονες Σερπιέριδες. Μην τους προσκυνάς - Πολέμα τους με το ΠΑΜΕ του αγώνα»...

Να πώς περιγράφει ο Γ. Βουγιούκας εκείνη την απεργία: «Στην πρώτη μεγάλη απεργία υπήρχε φοβερή ένταση. Είναι ενδεικτικό ότι ο Σερπιέρις - γενικός διευθυντής της εταιρείας - για να φυγαδευτεί ντύθηκε γυναίκα ή παπάς! Η κυβέρνηση έστειλε, εκτός από τα "ΜΑΤ" της εποχής εκείνης, πολεμικό πλοίο για να πάρει τους πρωτεργάτες της απεργίας. Η ένταση ήταν μεγάλη. Μια πέτρα που έφυγε απ' τα χέρια ενός απεργού και χτύπησε έναν χωροφύλακα ήταν η αφορμή για να ξεκινήσει η σύγκρουση. Οι χωροφύλακες ανοίγουν πυρ και χτυπούν στο "ψαχνό" τέσσερις ανυπεράσπιστους εργάτες. Η Καμάριζα γίνεται πεδίο μάχης»...Το Δεκέμβρη του 1896 πραγματοποιείται η δίκη 15 απεργών, οι οποίοι αθωώνονται και επανέρχονται στη δουλειά τους χωρίς όρους. Μετά την απεργία, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Καμάριζα στρατιωτικό σώμα, όχι μακριά από τους χώρους δουλειάς, προκειμένου να αποτρέψει τους εργάτες από νέες εξεγέρσεις.
Οι πρώτοι αυτοί ξεσηκωμοί, οι διαμαρτυρίες και οι απεργίες του προλεταριάτου ήταν το πρώτο αυθόρμητο ξύπνημα της συνείδησής του. Οπως έγραφε τότε ο Λένιν, με αφορμή και ανάλογες απεργίες στην τσαρική Ρωσία «...το αυθόρμητο στοιχείο δεν αποτελεί στην ουσία τίποτε άλλο παρά εμβρυακή μορφή του συνειδητού». Ακόμα και οι πρωτόγονοι ξεσηκωμοί εκφράζανε ως ένα βαθμό το ξύπνημα της συνείδησης: οι εργάτες έχαναν την προαιώνια πίστη τους στο απαρασάλευτο του καθεστώτος που τους συνέθλιβε, άρχιζαν να νιώθουν την ανάγκη της συλλογικής αντίστασης, να εγκαταλείπουν τη δουλική υποταγή στους προϊσταμένους τους.

Στοά στο Λαύριο, όπου βρέθηκαν μεταλλεύματα από τη νεολιθική εποχή μέχρι και σήμερα...

Μετά το 1900 αρχίζει η σταδιακή συρρίκνωση των μεταλλευτικών εργασιών. Το 1899 υπήρχαν 5.012 εργάτες, το 1910 - 3.201, το 1916 - 2.206, το 1917 - 1.500. Παρ' όλα αυτά, η εκμετάλλευση εντείνεται.

Από το 1918 μέχρι το 1936

Το γενικότερο σκηνικό, μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι αγώνες στο Λαύριο - της περιόδου 1918 μέχρι και 1936 - είναι η ανάπτυξη των απεργιακών αγώνων από τους μισθωτούς απασχολούμενους, που επεκτείνονται σε πολλούς παραγωγικούς κλάδους. Πρωτοστατούν οι καπνεργάτες, οι τραμβαγέρηδες (οι οδηγοί και οι εισπράκτορες των τραμ), καθώς και οι σιδηροδρομικοί. Με συλλήψεις, καταδίκες κι εξορίες συνδικαλιστών, οι κυβερνήσεις της εποχής προσπαθούν να ρυθμίσουν τις εργασιακές συλλογικές διαφορές. Στο Λαύριο και αυτή την περίοδο αναπτύσσονται σημαντικοί αγώνες. Κάποιοι απ' αυτούς οδηγούν στο μοίρασμα γης στους μεταλλωρύχους.

Η απεργία των 47 ημερών

Η απεργία, όμως, που δεσπόζει σαν γεγονός, όχι μόνο στο Λαύριο, μα και ευρύτερα είναι αυτή του 1929. Μια απεργία που κράτησε 47 ολόκληρες μέρες. Ηταν τότε που αναγκάστηκε ο Βενιζέλος να επισκεφτεί το Λαύριο και να υποσχεθεί στους απεργούς ότι θα τους δώσει χωράφια, επειδή δεν μπορεί να παρέμβει στη Γαλλική Εταιρεία για ν' αυξηθούν οι μισθοί τους.
Την καθοδήγηση αυτής της απεργίας είχε ο Σκλάβαινας, εργατικό στέλεχος του ΚΚΕ, και ο Γιώργης Δαλέζιος, στέλεχος επίσης του Κόμματος, που όμως επειδή συμμετείχε στο συνέδριο της Ενωτικής ΓΣΕΕ, που έγινε εκείνο τον καιρό, αντικαταστάθηκε στην Απεργιακή Επιτροπή από τον Απόστολο Καββαδία, πρώην πρόεδρο του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης.
Αυτή η μεγάλη απεργία έληξε με νίκη των εργατών που απασχόλησε ακόμη και την Τρίτη Διεθνή. Ο Γ. Δαλέζιος, σε συνέντευξή του στον «ΟΔΗΓΗΤΗ» το Γενάρη του 1982, είπε ότι «το Λαύριο υπήρξε το καμίνι, η λυδία λίθος όπου δοκιμάστηκαν οι δυο γραμμές του εργατικού κινήματος: της ρεφορμιστικής και της επαναστατικής. Γιατί την ίδια χρονιά πραγματοποιήθηκε πανεργατική απεργία στην Ελευσίνα, που την καθοδηγούσε η ρεφορμιστική ΓΣΕΕ. Το αποτέλεσμα ήταν ότι έσπασε. Σκοτώθηκε ένας εργάτης, δεν κερδήθηκε τίποτα και η διοίκηση του εργατικού κέντρου μπήκε φυλακή».
Αντίθετα, στο Λαύριο, μετά το τέλος της απεργίας, οι νικητές εργάτες φώναζαν ως σύνθημα, ανάμεσα σε άλλα, το περίφημο «40 χρόνια», δηλαδή θα μπορούσαν ν' απεργούν όχι μόνο 40 μέρες, αλλά και 40 χρόνια για να διεκδικήσουν τα δίκαια αιτήματά τους.
Ο Γ. Δαλέζιος διηγείται στον «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ» (30/4/1983): «Η απεργία των 47 ημερών στα μεταλλεία του Λαυρίου εξελίχτηκε σε μια από τις πιο μαχητικές απεργίες εκείνης της εποχής. Την τρίτη μέρα από την έναρξή της άρχισε στην Αθήνα το Ενωτικό Πανελλαδικό Εργατικό Συνέδριο, στο οποίο πήρα μέρος σαν αντιπρόσωπος, γραμματέας τότε της απεργιακής επιτροπής. Την έβδομη μέρα της απεργίας οι χωροφύλακες πυροβολούν τους απεργούς μεταλλωρύχους. Σκοτώνουν εν ψυχρώ τον Σαντορινιό εργάτη Συρίγο, ενώ τραυματίζονται άλλοι 33. Στο Λαύριο κηρύσσεται γενική απεργία διαμαρτυρίας. Πάνω από 7.000 λαού παίρνουν μέρος στην κηδεία του δολοφονημένου εργάτη. Την ίδια μέρα η αστυνομία επιτίθεται κατά του Πανελλαδικού Εργατικού Συνεδρίου και τραυματίζουν επίσης 33 αντιπροσώπους. Παρ' όλα αυτά συνεχίζουμε τις εργασίες του συνεδρίου που τελειώνουν ύστερα από δύο μέρες με την ίδρυση της Ενωτικής ΓΣΕΕ».
Και συνεχίζει: «Την 40ή μέρα της απεργίας, ο ηρωικός ξεσηκωμός του λαυριώτικου λαού ανάγκασε τις αρχές να ματαιώσουν την απόφασή τους να στείλουν εξορία 33 απεργούς. Ηταν η πρώτη μεγάλη μας νίκη. Υστερα από 5 μέρες η αστυνομία πυροβολεί και πάλι στο ψαχνό και τραυματίζει 30 μεταλλωρύχους. Αμυνόμαστε με πάθος, αφοπλίζουμε πολλούς χωροφύλακες και διώχνουμε τους 35 απεργοσπάστες που έφερε η εργοδοσία απ' την Αθήνα».

Μια ιστορία απ' την Κατοχή

Αξίζει σε αυτό το σημείο να παρεμβάλουμε μερικά στοιχεία για την περίοδο της Κατοχής, σύμφωνα με νεότερες μαρτυρίες και πληροφορίες. Σύμφωνα, λοιπόν, με μαρτυρία του Γ. Βουγιούκα - η οποία έγινε γνωστή και στην πρόσφατη εκδήλωση της ΚΟΒ Λαυρίου για το εργατικό κίνημα της περιοχής - στο Λαύριο έγινε κάτι ανάλογο με την απεργία της Αθήνας το 1943, με την οποία ματαιώθηκε η επιστράτευση που σχεδίαζαν οι γερμανικές αρχές Κατοχής.
Η Οργάνωση του Κόμματος, την εποχή εκείνη, σκέφτηκε να αξιοποιήσει τις γυναίκες και ιδιαίτερα τις Μικρασιάτισσες και τις Πόντιες που είχαν έρθει με την καταστροφή στο Λαύριο και ήξεραν καλύτερα απ' όλους τη φρίκη του πολέμου, του ξεριζωμού και της προσφυγιάς, για να ματαιωθεί η γερμανική επιστράτευση.
Το σχέδιο ήταν απλό, ήθελε όμως ψυχή. Οι γυναίκες θα συγκεντρώνονταν σιγά - σιγά, ερχόμενες από την κάθε γειτονιά, έξω από το παλιό δημαρχείο, όπου οι αρχές της Κατοχής είχαν τους καταλόγους και εκεί κάποιες θα έκαναν την αρχή της διαμαρτυρίας φωνάζοντας η μια «θέλω τον αδελφό μου», η άλλη «τον πατέρα μου» και θα δημιουργούσαν αναστάτωση. Τότε, κάποιες θα έμπαιναν μέσα στο κτίριο και τα υπόλοιπα ήταν εύκολα: Ενα σπίρτο, μια φωτιά, αρκούσε για να πάρουν φωτιά και να μην υπάρχουν κατάλογοι, να αναβληθεί και να ματαιωθεί η επιστράτευση. Ετσι έγινε και το σχέδιο πέτυχε.

Απ' το 1947 μέχρι τις μέρες μας

Η τρίτη περίοδος, από το 1947 μέχρι τις μέρες μας, έχει να επιδείξει και στο Λαύριο - τηρουμένων των αναλογιών - τις εξελίξεις που ακολούθησε το εργατικό κίνημα και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Περιλαμβάνει μια περίοδο όπου υπάρχει ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και συνεχίζει με την έναρξη της κρίσης του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξής του στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Καταλήγει στη δεκαετία 1971-1981, όπου η επέκταση της μισθωτής απασχόλησης φτάνει στο ιστορικά υψηλότερο ποσοστό της.
Στη διάρκεια της περιόδου πρωτοστατούν, στη συνδικαλιστική δραστηριότητα, οι οικοδόμοι, οι τυπογράφοι, οι εργαζόμενοι στο μέταλλο, αλλά και οι εργαζόμενοι στο Δημόσιο και σε δημόσιες επιχειρήσεις, όπως οι τραπεζικοί, οι εργαζόμενοι στον ΟΤΕ και τη ΔΕΗ, οι Ταχυδρομικοί και οι Εκπαιδευτικοί.

Η απεργία του 1950

Στο Λαύριο αυτή την περίοδο έχουμε τους τελευταίους αγώνες των μεταλλωρύχων. Ο Γιώργος Βουγιούκας στις 23 του Γενάρη του 1996 έλεγε στον «Ριζοσπάστη» πολύτιμα πράγματα που θυμόταν από εκείνες τις τελευταίες απεργίες των μεταλλωρύχων - μεταλλεργατών:
«Το 1950 έγινε μια ακόμη μεγάλη απεργία που κράτησε 29 μέρες. Μαζική απεργία, μαχητική και οι μεταλλεργάτες της Καμάριζας πέτυχαν να διπλασιάσουν το μεροκάματό τους. Ηταν για μας μια ανεκτίμητη κληρονομιά. Ενα φωτεινό παράδειγμα που μας έδινε αγωνιστική δύναμη, πείσμα και κουράγιο. Θυμάμαι το 1950, στην απεργία που κράτησε 29 μέρες, όλοι οι μεταλλεργάτες μαζευόμασταν, βλέπαμε τις φωτογραφίες της πρώτης απεργίας, παίρναμε κουράγιο και λέγαμε το σύνθημα του 1896: "΄Η θα νικήσουμε ή θα πεθάνουμε"...».

Οι τελευταίες απεργίες των μεταλλωρύχων

Κατόπιν, το 1959 η εταιρεία μειώνει το προσωπικό και οι εργάτες προχωρούν σε απεργία πείνας μέσα στις στοές. Μετά από 10 μέρες τα αιτήματά τους γίνονται αποδεκτά από την εργοδοσία...
Και φτάνουμε στο 1961, που γίνεται η τελευταία μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων. Κρατά σχεδόν 72 μέρες και τα αιτήματα είναι πάλι οικονομικά. «Θυμάμαι ότι είχαν κατέβει στο Λαύριο οπλισμένοι αστυνομικοί. Επικρατούσε ένα πρωτόγνωρο κλίμα τρομοκρατίας. Μάλιστα είχαμε προγραμματίσει να κάνουμε πορεία από το Λαύριο ως την Αθήνα και μας σταμάτησε ισχυρή δύναμη αστυνομικών, αλλά και στρατός έξω από το Θορικό», αναφέρει ο Γ. Βουγιούκας.
Μετά οι εποχές άλλαξαν. Ηρθε η χούντα και οι πρωτοπόροι μεταλλεργάτες στάλθηκαν στην εξορία. Οταν έπεσε η χούντα, έγιναν κάποιες μικροαπεργίες έως ότου οι Γάλλοι «διαπίστωσαν» ότι τα μεταλλεύματα δεν είναι πια εκμεταλλεύσιμα και σταμάτησαν τη λειτουργία της εταιρείας.

Οι κλωστοϋφαντουργοί

Την ίδια περίοδο στο Λαύριο αναπτύσσεται η κλωστοϋφαντουργία. Εκατοντάδες εργάτριες και εργάτες απασχολούνται αυτή την περίοδο στο εργοστάσιο «ΑΙΓΑΙΟΝ» του Καρέλλα. Μαζί αναπτύσσεται και το συνδικαλιστικό κίνημα στους κλωστοϋφαντουργούς.
Με την πρωτοπόρα δράση των στελεχών της προδικτατορικής ΕΔΑ και κατόπιν στελεχών του ΚΚΕ Μήτσου Αγγελάκη και Ηλία Μέντη, που συσπειρώνονται στη διοίκηση του Σωματείου μαζί με μια σειρά πρωτοπόρους αγωνιστές, το σωματείο του εργοστασίου «ΑΙΓΑΙΟΝ ΛΑΥΡΙΟΥ» αποκτά ταξικά χαρακτηριστικά, γίνεται το αποκούμπι για κάθε κλωστοϋφαντουργό και φτάνουμε έτσι στη μεγάλη απεργία του 1964, που τελειώνει νικηφόρα, αφού γύρω απ' το σωματείο συσπειρώνεται σχεδόν όλο το εργατικό δυναμικό της εποχής και για μια ακόμη φορά η πόλη του Λαυρίου μοιάζει να είναι σε εξέγερση, να έχουν γίνει όλοι οι κάτοικοι μια διαδήλωση.
Τα έξι απ' τα επτά μέλη του ΔΣ του σωματείου που είχαν ταξική κατεύθυνση ήταν: Μήτσος Αγγελάκης πρόεδρος, Ηλίας Μέντης γραμματέας, Τιμολέων Σαπουντζής αντιπρόεδρος, Ελλάδα Ντούσκου ταμίας και μέλη οι Κυριάκος Χαραμής, Αλέξανδρος Σαλακούμας.

Η καμπάνα

Οχι μόνο στην απεργία του 1964, μα και σε πολλές ακόμη απεργίες στο Λαύριο, αξίζει να σημειωθεί ο ρόλος των κατοίκων, της νεολαίας και των γυναικών, που με πολυποίκιλους τρόπους συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις των εργαζομένων.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της καμπάνας: Υπήρχαν κάτοικοι, κύρια νεολαίοι και γυναίκες, που ήταν χρεωμένοι να χτυπήσουν την καμπάνα της εκκλησίας, για να προστρέξουν σε βοήθεια των εργατών. Ιδιαίτερα ο ρόλος της νεολαίας ήταν πρωτοπόρος και στην απεργία του 1964, όταν και ήταν σε ετοιμότητα για να ειδοποιήσουν όταν κατέφταναν οι μονάδες καταστολής.
Οπως είπαμε, ο τρόπος ειδοποίησης των κατοίκων του Λαυρίου πως κάτι συμβαίνει ήταν με τον κλασικό τρόπο του χτυπήματος της καμπάνας. Και σήμερα ακόμη όσοι είχαν αυτή την ευθύνη στο λένε όταν συζητάνε για τη μεγάλη αυτή απεργία του 1964. Ετσι, όταν κάποιος απ' τους υπεύθυνους της καμπάνας έπαιρνε το σήμα πως κάτι συμβαίνει, θα έπρεπε να χτυπήσει τη συγκεκριμένη καμπάνα για να ειδοποιηθεί κατ' αυτόν τον τρόπο η συγκεκριμένη περιοχή και να τρέξουν οι κάτοικοι για συμπαράσταση των απεργών. Ημουν υπεύθυνος για την καμπάνα της τάδε εκκλησίας ακούς να λέει κάποιος και εννοεί πως αν έπαιρνε το σήμα πως κάτι συμβαίνει, θα έπρεπε να χτυπήσει τη συγκεκριμένη καμπάνα για να ειδοποιηθεί κατ' αυτόν τον τρόπο η συγκεκριμένη περιοχή και να τρέξουν οι κάτοικοι για συμπαράσταση των απεργών.

Η χούντα και τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια

Μετά έρχεται η χούντα. Τα Σωματεία κλείνουν. Μάλιστα, το κτίριο των μεταλλωρύχων σφραγίζεται, ακριβώς γιατί γνωρίζουν πως θα αποτελούσε ταμπούρι του αντιδικτατορικού αγώνα.
Με τη μεταπολίτευση ξεκινούν νέοι αγώνες, με επίκεντρο διεκδίκησης τη δημοκρατικά εκλεγμένη διοίκηση στο Εργατικό Κέντρο. Την περίοδο αυτή πραγματοποιούνται και οι πρώτες δημοτικές εκλογές, όπου γίνεται η εκλογή της αγωνιστικής δημοτικής αρχής. Πρόκειται για μια αρκετά μεγάλη περίοδο, όπου με σημαντικές αγωνιστικές κινητοποιήσεις ο Δήμος του Λαυρίου κατακτά σημαντικά πράγματα: Η δημιουργία ελεύθερων χώρων, η ουσιαστική παρέμβαση πάνω στα προβλήματα του περιβάλλοντος, η διαρκής ενίσχυση των εργατικών αγώνων είναι ορισμένες μόνο απ' τις κατακτήσεις της αγωνιστικής δημοτικής αρχής. Ολα αυτά συνεχίζονται μέχρι το 1984.
Στη συνέχεια, οι ρεφορμιστικές δυνάμεις αποκτούν την πλειοψηφία στο Εργατικό Κέντρο και στο δήμο. Ιδιαίτερα μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην κυβερνητική εξουσία, ακολουθούν το σύνθημα: «Ο αγώνας τώρα δικαιώθηκε». Κατ' αυτό τον τρόπο, θεωρούν περιττή κάθε διεκδίκηση, αφού στην κυβέρνηση βρισκόταν ο πολιτικός τους φορέας. Σταδιακά, τα πράγματα αλλάζουν προς το χειρότερο. Κάτω απ' αυτό το σκεπτικό περνάνε στον κόσμο, που πριν αγωνιζόταν για την αλλαγή, όπως έλεγαν, να μην αγωνίζεται πια!
Αυτή την περίοδο είναι χαρακτηριστικό το εξής παράδοξο ή και συνδικαλιστικά παράλογο που συνέβη στο εργατικό κέντρο της περιοχής του Λαυρίου. Στην κριτική που ασκούσαν οι ταξικές δυνάμεις η πλειοψηφία του Εργατικού Κέντρου απαντούσε πως είναι το Εργατικό Κέντρο που έχει προκηρύξει τις περισσότερες απεργίες σε εργατοώρες σε όλη την Ελλάδα. Και μπορεί αυτό να ανταποκρινόταν σ' ένα βαθμό. Ηταν όμως απεργίες που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ, αφού αυτοί που τις κήρυξαν όχι μόνο δε φρόντισαν να πάρουν τα αναγκαία μέτρα για την επιτυχία τους, αλλά δούλεψαν σε αντίθετη κατεύθυνση υποσκάπτοντας ουσιαστικά τους αγώνες αυτούς!
Ετσι κράτησαν σε «χειμερία νάρκη» τους εργάτες του Λαυρίου και πιο εύκολα πέρασαν οι αντεργατικές εξελίξεις του 1990-1992 με το κλείσιμο των εργοστασίων και τη μεγάλη απότομη ανεργία που χτύπησε την περιοχή.
Από εκεί λοιπόν που ο Καρέλλας το 1964, τα πέτρινα χρόνια των διωγμών, δεν μπορούσε να διώξει κάποιον αν δεν ήταν σύμφωνο και το σωματείο - ακόμη κι αν αυτός είχε υποπέσει σε φανερό σφάλμα - φτάσαμε το 1990 να διώξει 2.000 εργάτες και να το δεχτούνε σχεδόν ως φυσικό φαινόμενο.
Το 1990, στη λογική της αποβιομηχάνισης της χώρας - αφού κάτι τέτοιο εξυπηρετούσε στη δοσμένη στιγμή τα συμφέροντα του κεφαλαίου καλύτερα - το Λαύριο βρίσκεται στο έλεος της ανεργίας και της φτώχειας. Η εκτεταμένη και παρατεταμένη ανεργία χτυπά την πόρτα των περισσότερων οικογενειών. Τα προβλήματα διογκώνονται. Τον Ιούλη του 1991, ο «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» δημοσιεύει μια έρευνα της εταιρείας δημοσκοπήσεων ΔΗΜΕΛ, στην οποία αποκαλύπτεται ότι το 46% των νοικοκυριών που συμμετέχουν στην έρευνα έχουν κάποιο μέλος τους άνεργο, ενώ, παράλληλα, το 68% ως βασική και μόνη πηγή εισοδήματος έχει τη μισθωτή εργασία. Η φτώχεια στην περιοχή ξεπερνά τα όρια της εξαθλίωσης.
Παρ' όλα αυτά οι ίδιες δυνάμεις εξακολουθούσαν να έχουν την πλειοψηφία βασιζόμενοι σε έναν κατά κάποιον τρόπο δημοσιοϋπαλληλικό συνδικαλισμό των εργοστασίων ΕΒΟ - ΠΥΡΚΑΛ και ΔΕΗ.

Ρήγμα η ίδρυση του ΠΑΜΕ

Ρήγμα σε όλη αυτήν την κατάσταση αποτέλεσε και αποτελεί η ίδρυση του Πανεργατικού Αγωνιστικού Μετώπου τον Απρίλη του 1999 και η ίδρυση της Γραμματείας Λαυρεωτικής του ΠΑΜΕ το 2001.
Επαναδραστηριοποιείται το συνδικάτο των οικοδόμων, που πλέον είναι ένας κλάδος στον οποίο έχουν στραφεί αρκετοί απολυμένοι απ' τα εργοστάσια. Αναπτύσσονται αγώνες σε νέους κλάδους όπως είναι οι εμποροϋπάλληλοι, ενώ από το 1997 έχουμε στο λιμάνι του Λαυρίου και τους πρώτους οργανωμένους αγώνες των ναυτεργατών. Αγώνες που παίρνουν οξυμένη μορφή, αφού οι εφοπλιστές - όπως έχει κατά καιρούς καταγγελθεί - δε διστάζουν να χρησιμοποιούν για εκφοβισμό ακόμη και φουσκωτούς κουμπουροφόρους μπράβους. Δυναμική, άλλωστε, είναι και η συμπαράσταση του ΠΑΜΕ του Λαυρίου.
Το αποτέλεσμα των αγώνων του ΠΑΜΕ τα τελευταία χρόνια είναι χειροπιαστό, αφού η παντοδύναμη μέχρι πρότινος ΠΑΣΚ στο Λαύριο χάνει τον έλεγχο στο Εργατικό Κέντρο στο προηγούμενο συνέδριο και καταφεύγει σε μεθόδους άλλων εποχών. Με εξαγορές, εκβιασμούς και συνδικαλιστικά πραξικοπήματα κράτησε τις δυνάμεις της στο περασμένο συνέδριο, ενώ υπό το φόβο της απώλειας της πλειοψηφίας δεν προχωρά σε συνέδριο αν και έχει περάσει ο χρόνος της θητείας της διοίκησης. Η υπόθεση θα λυθεί με διορισμό προσωρινής διοίκησης απ' το Πρωτοδικείο και φαίνεται πως μετά από αρκετά χρόνια το ταξικό κίνημα θα ισχυροποιηθεί και πάλι στο Λαύριο, δίνοντας το έναυσμα για νέους νικηφόρους αγώνες, δυναμώνοντας την ελπίδα για την εργατική τάξη, τους εργαζόμενους, τους ανέργους και τους συνταξιούχους της περιοχής.

Αντί επιλόγου

Τον Απρίλη του 2006, η δημοτική αρχή του ΠΑΣΟΚ, οι δημοτικοί σύμβουλοι της ΝΔ και η πλειοψηφία τους (ΠΑΣΚΕ - ΔΑΚΕ) στο Εργατικό Κέντρο συναποφάσισαν χωρίς ντροπή να επανατοποθετήσουν τον ανδριάντα του αρχιεκμεταλλευτή Σερπιέρι, του ιδιοκτήτη των ορυχείων.
Ο ανδριάντας αυτός είχε αρχικά στηθεί το 1899 και τον έριξαν οι εργαζόμενοι και σύσσωμος ο λαός της περιοχής το 1982. Με μια απίστευτα προκλητική ενέργεια, οι σύγχρονοι πρασινογάλαζοι τιμητές του κεφαλαίου αποφάσισαν να νεκραναστήσουν τον αρχιδολοφόνο των εργατών, βγάζοντας, μάλιστα, φυλλάδιο στο οποίο τον χαρακτηρίζουν ...«ευεργέτη, ηγέτη και οραματιστή»!
Γράφει ο «Ρ» στις 18/4/2006: «Σε μια τελετή - παρωδία, που θύμιζε εγκαίνια μαύρων εποχών, με την προστασία των δυνάμεων καταστολής, οι τοπικοί παράγοντες του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ ξανάστησαν το άγαλμα της ντροπής. Χωρίς σεβασμό στους νεκρούς απεργούς μεταλλωρύχους, τους χιλιάδες εργάτες που βίωσαν την πιο απάνθρωπη εκμετάλλευση μέσα στις στοές του Σερπιέρι, δουλεύοντας 12 και 16 ώρες για ένα ξεροκόμματο, που πέθαιναν 200 μέτρα κάτω από τη γη στα 40 τους χρόνια».
Σήμερα, το άγαλμα στέκει ακόμη στο Λαύριο και - με τον τρόπο του - θυμίζει σ' όλους τους εργαζόμενους και προλετάριους πως η ταξική εκμετάλλευση είναι ακόμη παρούσα. Θυμίζει πως οι κάθε λογής Σερπιέριδες ακόμη καταληστεύουν το μόχθο και τον πλούτο του ελληνικού λαού. Θυμίζει πως αυτό το χώμα δε βάφτηκε κόκκινο άσκοπα. Ιστορικό χρέος, πλέον, των εργαζομένων είναι ν' αποκαθηλώσουν ξανά τον ανδριάντα του Σερπιέρι, του κάθε Σερπιέρι και μαζί να ξηλώσουν οριστικά το σάπιο αυτό εκμεταλλευτικό σύστημα...
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο βασίστηκε στην εκδήλωση - αφιέρωμα «Το εργατικό κίνημα του Λαυρίου» που διοργάνωσαν η ΚΟΒ Λαυρίου του ΚΚΕ και η ΟΒ Λαυρίου της ΚΝΕ και στις ομιλίες των συντρόφων Ανδρέα Μέντη και Γιώργου Μπιθιμήτρη.

Πηγή